Czym jest gleba? Jak ją chronić?

Gleba – co to jest?

Gleba to wierzchnia warstwa ziemi, w której toczy się życie. Składa się z trzech głównych elementów – cząstek mineralnych, wody i powietrza – dlatego mówi się, że ma budowę trójfazową. Gleba jest niezbędną częścią przyrody – stanowi podstawę funkcjonowania ekosystemów lądowych, a czasem także tych płytkowodnych, np. bagien czy mokradeł.

Jak powstaje gleba?

Gleba powstaje pod wpływem różnych czynników środowiskowych, zwanych czynnikami glebotwórczymi. Jej właściwości zależą od takich elementów jak: klimat, organizmy żywe, rzeźba terenu, skała macierzysta, warunki wodne, działalność człowieka oraz czas. Współdziałanie tych czynników na danym obszarze tworzy lokalne środowisko glebotwórcze, w którym niekiedy jeden z nich odgrywa dominującą rolę.

Procesy zachodzące w górnej warstwie skorupy ziemskiej pod wpływem tych czynników prowadzą do powstawania i rozwoju gleby – nazywa się je procesami glebotwórczymi. Polegają one na wymianie materii i przepływie energii między podłożem a innymi sferami Ziemi: atmosferą, biosferą, hydrosferą i litosferą. Obejmują rozpad i tworzenie minerałów, przemiany materii organicznej oraz przemieszczanie i odkładanie składników w profilu glebowym.

W ziemi jednocześnie zachodzi wiele procesów glebotwórczych, lecz z różną intensywnością. Te dominujące kształtują wygląd i właściwości gleby, prowadząc do powstania jej określonego typu. Procesy te przebiegają bardzo powoli, dlatego widoczne są głównie ich efekty, a nie sam przebieg.

Jakie funkcje pełni gleba?

Struktura podłoża i zawarta w nim materia organiczna to kluczowe elementy, które decydują o funkcjonowaniu ekosystemów. Struktura ta określa sposób, w jaki drobne cząstki mineralne łączą się i jak wyglądają przestrzenie wypełnione powietrzem i wodą między nimi. Od tego zależy, ile wody jest w stanie zatrzymać podłoże potrafi zatrzymać, czy jest dobrze napowietrzone i jaką stwarza przestrzeń dla korzeni roślin oraz organizmów glebowych.

Żyjące w ziemi zwierzęta, takie jak dżdżownice, mają ogromny wpływ na jej strukturę. Przemieszczając się i kopiąc korytarze, napowietrzają podłoże, mieszają jej warstwy i ułatwiają dostęp wody oraz składników pokarmowych. To dlatego nazywane są inżynierami ekosystemu.

Podłoże odgrywa też istotną rolę w obiegu wody w przyrodzie. Dobrze ukształtowana, magazynuje i filtruje wodę, zapobiegając powodziom oraz dostarczając wody roślinom. Zniszczenie jej struktury ogranicza zdolność wchłaniania wody i zwiększa ryzyko erozji oraz podtopień.

Równie ważny jest obieg składników pokarmowych. Martwe liście, korzenie i inne resztki organiczne są rozkładane przez mikroorganizmy – bakterie, grzyby, krocionogi i dżdżownice – na prostsze związki, które mogą być ponownie wykorzystane przez rośliny. W ten sposób w podłożu krąży węgiel, azot i fosfor, czyli pierwiastki niezbędne dla życia.

Dzięki tej sieci powiązań podłoże zapewnia wiele usług ekosystemowych. Wspiera ona wzrost roślin, filtruje wodę, magazynuje węgiel i dostarcza surowców biologicznych. Co ciekawe, niektóre enzymy i bakterie wykorzystywane są dziś w przemyśle – np. do produkcji leków, takich jak penicylina.

Zagrożenia dla gleby

Zagraża jej wiele czynników, zwłaszcza wynikających ze sposobu, w jaki wykorzystujemy ziemię. Substancje chemiczne stosowane w rolnictwie, takie jak pestycydy i herbicydy, negatywnie wpływają na organizmy i prowadzą do spadku różnorodności biologicznej. Równie groźne są zmiany fizyczne, m.in. zbicie się podłoża i jej zasklepienie, czyli pokrywanie powierzchni nieprzepuszczalnymi materiałami, jak beton czy asfalt. Zbite podłoże traci przestrzeń porową, co utrudnia życie drobnym organizmom, natomiast ziemia przykryta sztuczną nawierzchnią nie może gromadzić wody ani węgla, a także staje się barierą dla rozprzestrzeniania się gatunków.

Choć tempo przemieszczania się organizmów glebowych jest niewielkie i często niedostrzegalne, to w dłuższej perspektywie mają one ogromne znaczenie dla utrzymania różnorodności biologicznej. Tworzenie rozległych monokultur i ujednolicanie krajobrazu ogranicza możliwości chociażby migracji gatunków, co prowadzi do zubożenia podłoża.

Dodatkowym zagrożeniem jest zmiana klimatu, która powoduje coraz częstsze susze i/lub intensywne opady. Ekstremalne warunki pogodowe, takie jak te w 2018 roku, mogą drastycznie obniżać liczebność bezkręgowców glebowych. Utrata bioróżnorodności wpływa bezpośrednio na wszystkie procesy w niej zachodzące, osłabiając jej zdolność do regeneracji i podtrzymywania życia.

Co żyje pod ziemią?

Edafon to zbiorcze określenie wszystkich organizmów zamieszkujących glebę. W węższym znaczeniu obejmuje mikroorganizmy i drobne zwierzęta, które żyją w niej na stałe lub spędzają w niej część swojego życia. Należą do nich m.in. bakterie, glony, grzyby, śluzowce, wirusy, pierwotniaki, nicienie, dżdżownice, wazonkowce, roztocza, wije, owady bezskrzydłe oraz larwy wielu gatunków owadów uskrzydlonych.

Możemy również wspomnieć o ssakach, żyjących tuż pod powierzchnią. Mowa tu o kretach, myszach i ryjówkach. Pod ziemia w czasie zimy spędzają np. susły – objęte ochroną w naszym kraju. Tuż pod powierzchnią często zakopują się też np. żaby i ropuchy, znajdując tam schronienie w momencie spadku temperatury (np. wiosną). Ciekawym przykładem są też klify, czyli strome urwiska brzegu morskiego (jak ten na zdjęciu poniżej), które są domem dla ptaków, które drążą w nich swoje kryjówki.

klif i tworząca go gleba jako miejsce zamieszkania ptaków

Jak dbać o glebę?

Tutaj dowiesz się dowiesz się o kilku dobrych praktykach:

Pozostawienie opadłych liści ma duże znaczenie w kontekście obiegu materii. Liście są miejscem żerowania dla bezkręgowców i kręgowców, które często pod liśćmi zimują. Opadła materia organiczna zabezpiecza również glebę przed utratą wody i poprawiają jej właściwości fizyczne. Jeśli grabisz liście tylko ze względów wizualnych, przemyśl tę sytuację. Warto je jednak pozostawić na miejscu.
Płodozmian to planowane następstwo upraw różnych roślin. Dzięki niemu gleba może odpocząć i odzyskać składniki odżywcze. Warto włączać do płodozmianu rośliny, które wzbogacają ziemię w materię organiczną, np. rośliny bobowate. Dobrze zaplanowany płodozmian ogranicza choroby roślin i szkodniki, a także poprawia strukturę gleby i zwiększa plony.
Materię organiczną w glebie można zwiększyć przez stosowanie obornika, słomy i uprawę roślin motylkowatych. To sprzyja tworzeniu się próchnicy, która poprawia jakość gleby i retencję wody. Brak zmianowania i niewłaściwa uprawa prowadzą do degradacji gleby i spadku plonów.
Międzyplony i rośliny okrywowe chronią glebę przed erozją i nadmiernym wysychaniem. Utrzymują wilgoć, zapobiegają wypłukiwaniu składników pokarmowych i dostarczają glebie materii organicznej.
Odpowiedni dobór maszyn, terminów prac i warunków wilgotności gleby. Uprawa w zbyt mokrej lub suchej glebie prowadzi do jej zniszczenia. Coraz częściej stosuje się rolnictwo regeneratywne i uprawę konserwującą, które pomagają odbudować strukturę gleby, zwiększają jej żyzność i wspierają mikroorganizmy.

Jak zrobić mobilny kompostownik?

Zapraszamy serdecznie na warsztaty z wykonywania domowego kompostownika. Dowiecie się na nim jak samodzielnie i w prosty sposób stworzyć domowy kompostownik, jakie produkty nadają się do kompostowania, do czego możecie wykorzystać otrzymany nawóz i poznacie sposoby na to, by z kompostownik nie wydzielał nieprzyjemnych zapachów.

Dowiedz się więcej o warsztatach

Bibliografia

Systematyka gleb Polski, wydanie 5. „Roczniki gleboznawcze”. 62, 3, 2011. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze. Warszawa.
National Research Council, Committee on Long-Range Soil, and Water Conservation Policy. Soil and water quality: An agenda for agriculture. National Academies Press, 1993.
Lee, K. E., and R. C. Foster. „Soil fauna and soil structure.” Soil Research 29.6 (1991): 745-775.
Singer, Michael J., and R. E. Sojka. „Soil quality.” (2002): 312-314.