Miedze oraz zadrzewienia śródpolne są nieodłącznym elementem krajobrazu pól związanym z różnorodną strukturą upraw oraz form własności.

Zadrzewienia śródpolne mają podstawowy wpływ na zachowanie dużej różnorodności biologicznej gruntów ornych, z uwagi na swoją bogatą strukturę i szerokie zróżnicowanie typów. Miedze tworzą wąskie, nieuprawiane pasy roślinności trawiastej, wyznaczające granice pól, ale i umożliwiające bezpieczną komunikację, tworząc korytarze ekologiczne. Oba rodzaje obiektów, ze względu na swoje położenie, trwałość szaty roślinnej, brak mechanicznej i chemicznej ingerencji człowieka, uczestniczą w utrzymaniu różnorodności biologicznej pól, stanowiąc cenne siedliska dla roślin oraz liczne nisze ekologiczne dla zwierząt. Umożliwiają rozród, żerowanie, zimowanie i migrowanie wielu drapieżnym i pasożytniczym owadom oraz ptakom, przyczyniając się do kontroli liczebności szkodników upraw.

Utrzymanie urozmaiconego krajobrazu rolniczego z okrywą roślin w postaci miedz i zadrzewień pasowych spowalnia powierzchniowy spływ wodny oraz filtrując zanieczyszczenia, poprawia jakość wód gruntowych i powierzchniowych. Zadrzewienia tworzą również korzystny mikroklimat, osłabiając siłę wiatru i zwiększając wilgotność powietrza.

Skuteczność miedz w działaniach ochronnych

Aby miedze mogły spełniać złożone funkcje ekologiczne muszą posiadać określone cechy fizyczne. Na dużych areałach szerokość pól nie powinna przekraczać 100 m, a szerokość miedz nie powinna być mniejsza niż 1 m. Jednak w unijnych programach rolno-środowiskowych, w pakiecie 8 (strefy buforowej), położono nacisk na ochronę jeszcze szerszych miedz, bo 2- i 5-metrowych. Większej różnorodności biologicznej sprzyja bliskość innych siedlisk przyrodniczych. Efektywność zadarnionych stref buforowych w ochronie wód zależy w dużym stopniu od ich budowy i szerokości. Praktyka pozostawiania takich stref jest uważana za skuteczną formę ograniczenia spływu powierzchniowego (w zależności od warunków może wahać się od 55 do 97%). Efektywność wąskich pasów do 5 m szerokości w zatrzymaniu biogenów jest bardzo zmienna i waha się w zakresie od 27-81% azotu oraz 15-96% fosforu, natomiast pasy strefy o szerokości 11 m są już bardzo skuteczne w wyłapywaniu zanieczyszczeń (75-98%).

Budowa miedz

Teren miedzy zbudowany jest z garbu i terenu styku z polem. Szatę roślinną na części wyniesionej tworzą gatunki trwałe, a w części niższej – na styku z polem – rośliny nietrwałe. Im miedza jest starsza (o czym świadczy znaczne wybrzuszenie), tym jest bogatsza gatunkowo. Ta relacja związana z fitoróżnorodnością także dotyczy jej szerokości. Wiek miedzy także można wywnioskować z rodzaju roślinności: przewaga roślin dwuliściennych, w szczególności bylin, świadczy o długotrwałym procesie sukcesji na obszarze rozdzielającym pola uprawne.

Jakie gatunki roślin występują na miedzach?

Ile może występować na miedzy gatunków roślin? Liczba roślin jest zależną od złożoności czynników środowiskowych i antropogenicznych, począwszy od < 100, poprzez > 100 czy > 200 gatunków. Fitoróżnorodność stanowi ważny pożytek pszczeli, zwłaszcza w okresie pomiędzy kwitnieniem lub po zbiorze gatunków uprawnych. Źródłem pokarmu dla pszczół są rośliny o wysokiej miododajności, np. wyki, koniczyny, jasnoty, nostrzyki. Jeśli obserwowane jest ubóstwo gatunkowe, to należy stosować podsiewy roślin segetalnych.

Miedze są porośnięte mozaiką gatunków reprezentujących różne grupy ekologiczne. Na garbie dominują gatunki z siedlisk łąkowych i ruderalnych, a w części styku z polem siedlisk segetalnych. Wraz z szerokością tego obszaru wrasta liczba gatunków preferujących siedliska łąkowe, a maleje „agrotolerancyjnych”, czyli segetalnych. Najczęściej odnotowywano tam trawy: życicę trwałą, perz właściwy, chwastnicę jednostronną, kupkówkę pospolitą czy rajgras wyniosły. Z roślin dwuliściennych licznymi były: komosa biała, rdest ptasi, rdest powojowaty, żółtlica drobnokwiatowa, bylica pospolita, pokrzywa zwyczajna.

Miedze stanowią ostoję dla rzadkich gatunków zbiorowisk naturalnych, półnaturalnych i segetalnych oraz wzbogacają sieć powiązań funkcjonalnych między ekosystemami. Niestety do lat 90. starania rolników ukierunkowane były na eliminację chwastów, jako konkurentów roślin uprawnych. Z punktu widzenia wielkości plonów, nie w każdych warunkach konieczna jest całkowita eliminacja chwastów. Ograniczenie zachwaszczenia do poziomu nie zagrażającego roślinom gospodarczym i uwzględnienie czynników ekonomicznych, pozwala na osiągnięcie efektu ochrony różnorodności.

Jakie gatunki zwierząt związane są z terenem miedz?

Zróżnicowana wysokościowo szata roślinna (rośliny zielne, krzewy, drzewa) poprzez całoroczną obecność stwarza dogodne warunki do powstania nisz ekologicznych zwierzętom przebywającym czasowo lub stale na polach. Z terenem miedz związana jest liczna grupa owadów, ptaków czy też ssaków. Im bliżej miedzy, tym odnotowywano więcej gatunków pożytecznych, sprzyjających w walce ze szkodnikami. Szczególną rolę na terenie miedz pełnią drzewa lub krzewy, z którymi związane są małe ptaki śpiewające (słowik, pokrzewka piegża, pokrzewka cierniówka, dziwonia, potrzeszcz, trznadel) zjadające olbrzymie ilości owadów. Dlatego działacze Stowarzyszenia „Ptaki Polskie” apelowali do rolników, żeby w swoich uprawach zostawiali miedze.

Zalecenia w celu zachowania bioróżnorodności na miedzach:

• nie podorywać obrzeży miedz,
• nie stosować chemicznych środków ochrony roślin na obrzeżach pól,
• pozostawiać przynajmniej 1 m szerokość miedzy,
• przy stosowaniu długotrwałych upraw monokulturowych lub kukurydzy należy stosować podsiewy roślin segetalnych.

Skuteczność wprowadzania drzew i krzewów w zachowaniu bioróżnorodności i utrzymaniu retencji wodnej

Każdy plan nasadzeń zadrzewień śródpolnych powinien być poprzedzony analizą lokalnych uwarunkowań środowiskowych oraz odpowiadać potrzebom zadrzewieniowym danego obszaru. Wiele z planowanych funkcji można i należy łączyć, np. ochrona przed erozją wodną z dostarczaniem pożytku dla pszczół. Należy wybierać rodzime gatunki drzew i krzewów, najlepiej sadzonki drzew liściastych o dobrej jakości (z zakrytym systemem korzeniowym). Zaleca się, aby udział gatunków liściastych stanowił co najmniej 90% i obejmował przynajmniej 3 różne gatunki drzew lub krzewów, przy czym minimum 10% co najmniej jednego gatunku oraz przynajmniej 20% gatunków miododajnych. Odpowiedni skład gatunkowy pomoże poprawić bioróżnorodność krajobrazu rolniczego. Forma zadrzewień śródpolnych będzie zależeć od oczekiwanej funkcji i lokalizacji. W praktyce stosuje się formę kępową (remizy śródpolne), szpaler drzew i krzewów, zadrzewienia w formie stref buforowych oraz systemy rolno-leśne (agroleśnictwo).

Remizy śródpolne mają za zadanie zapewniać warunki rozwoju ssakom i ptakom. Mają również znaczenie w ochronie zasobów wodnych pola. Szczegółowe zasady zakładania remizy można znaleźć w broszurze AFINET dotyczącej remiz na stronie agrolesnictwo.pl.

Szpalery śródpolnych drzew osłaniają przed wiatrem i spływem wody oraz stanowią korytarze ekologiczne. Na te ochronne funkcje wpływa: wysokość drzew (zaleca się stosowanie jak najniższych), orientacja względem stron świata (kierunku dominujących wiatrów), odstęp pomiędzy szpalerami (na glebach lekkich średnio 250-300 m, a w przypadku barier prostopadłych max. 600 m), zagęszczenie koron i zakrycie prześwitów podkoronowych (niezbyt zwarte – ok. 20-30%, także z udziałem pasa krzewów), gatunek drzewa (np. dęby, jesiony, klony, lipy, topole) oraz rodzaj gleby. Na zboczach podatnych na erozję wodną należy wprowadzać zadarnione pasy 300 m długości (z udziałem niskich krzewów) w górnej części krótkich zboczy lub w odstępach nie większych niż ok. 200 m na dłuższych skłonach.

Zadrzewione pasy buforowe będą najlepiej chronić przed wymyciem składników mineralnych do wód, jeśli struktura zadrzewień i krzewów będzie luźna, a gatunki będą dostosowane do wilgotnych siedlisk (np. czeremcha zwyczajna, olsze, wierzby).

Systemy rolno-leśne polegają na współistnieniu na tym samym obszarze drzew/ krzewów oraz rolniczej produkcji roślinnej lub zwierzęcej. Ich główny cel jest produkcyjny (drewno /owoce /pasza) – są to najczęściej: drzewa owocowe, jesiony, klony, lipy, topole. Dostarczają też wielu usług glebo- i wodochronnych oraz wspierających bioróżnorodność.

Więcej informacji znajduje się w broszurze Fundacji EkoRozwoju pod red. Kujawy i in. oraz na stronie agrolesnictwo.pl

W celu utrzymania funkcji środowiskowych istniejących miedz czy zadrzewień śródpolnych należy stosować dobre praktyki, zapobiegające ich niszczeniu, np. dosadzanie drzew w miejsce wypadów pozwala również zapewnić ciągłość dostarczanych przez zadrzewienie korzyści. Badania z terenu Wielkopolski wykazały, że w ciągu 8 lat łączne zagęszczenie zadrzewień liniowych zmniejszyło się o 9%, głównie z powodu liberalizacji ich wycinania w 2017 roku. Rola miedz czy zadrzewień pasowych jako obszarów proekologicznych jest nie do przecenienia, nawet jeśli stanowią one 0,8% całej powierzchni.

Literatura:

1. Gamrat R., Gałczyńska M., Sotek Z., Stasińska M. 2018. Phytodiversity of midfield balks in a selected area in north-west Poland. Applied Ecology and Environmental Research 16(4), 4541-4558.
2. Kujawa A., Kujawa K., Zajączkowski J., Borek R., Tyszko-Chmielowiec P., Chmielowiec-Tyszko D., Józefczuk J., Krukowska-Szopa J. 2018. Zadrzewienia na obszarach wiejskich – dobre praktyki i rekomendacje. Fundacja EkoRozwoju, Wrocław.
3. Kujawa K., Janku K., Mana M., Choryński A. 2021. The loss of woody linear landscape elements in agriculture landscape in Wielkopolska region (Poland) in 21th century. Baltic Forestry, 27(1).
4. Skrajna T., Bogusz A. 2020. Floral diversity of plant communities in field balks. Studia Quaternaria 37, 1, 45-50.
5. Zajączkowski J., Zajączkowski K. 2013. Zadrzewienia. W: Hodowla lasu. PWRiL, Warszawa.

Autorzy:

Robert Borek – Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Zakład Biogospodarki i Analiz Systemowych

Renata Gamrat – Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Kształtowania Środowiska

Tekst powstał w ramach projektu „Hydrozagadka – jak wygrać z suszą?”