Jemioła – rosnący problem lasów, ale także terenów miejskich

W ostatnich latach obserwuje się znaczący wzrost ekspansji jemioły pospolitej w polskich i europejskich lasach. Inwazja tej pasożytniczej rośliny to rezultat m.in. ocieplenia klimatu i stanowi znaczące zagrożenie nie tylko dla lasów gospodarczych, ale także dla naturalnych ekosystemów leśnych oraz zieleni miejskiej. 

Jemioła to dla nas głównie symbol Bożego Narodzenia

W Polsce występuje jeden gatunek tej rośliny – jemioła pospolita (łac. Viscum album), który dzielimy na trzy podgatunki: 

• jemioła pospolita typowa (występującą na dużej liczbie gatunków drzew liściastych),
• jemioła pospolita rozpierzchła (występuje na sośnie),
• jemioła pospolita jodłowa (pasożytuje na jodłach). 

Łacińska nazwa „viscum” oznacza dosłownie „lep”. W starożytnym Rzymie kłusownicy wykorzystywali bowiem owoce jemioły, by chwytać małe ptaki – z owoców przyrządzano klej, którym smarowano gałęzie. 

Jemioła jest rośliną półpasożytniczą – pobiera wodę i sole mineralne z gospodarza, ale jednocześnie posiada zdolność do samodzielnej fotosyntezy. 

Charakteryzuje ją dwupienność z jednopłciowymi kwiatami. Rozprzestrzenia się dzięki ptakom, przede wszystkim z rodzaju drozdowatych oraz jemiołuszkowatych, dla których owoce jemioły (przeważnie białe, u niektórych podgatunków żółtawe kulki) są atrakcyjnym pokarmem.

Zazwyczaj zakażenie jemiołą trwa do śmierci gospodarza ze względu na wielokrotne reinfekcje, jednak żywotność pasożyta szacuje się na ok. 30 lat.

Dlaczego jemioła jest tak dużym zagrożeniem?

Jemioła stanowi poważny problem dla przemysłu drzewnego, który z powodu inwazji traci cenny surowiec, a dodatkowo ponosi koszty wycinki i kontroli porażonych drzew. Jednak nie tylko lasy gospodarcze są zagrożone inwazją. Dane z badań terenowych wskazują, że jemioła stała się bardziej liczna również w lasach naturalnych. Choć naturalne lasy charakteryzują wyższym stopniem bioróżnorodności, ze względu na inne stresory, np. ocieplenie klimatu, także są mniej odporne na patogeny, w tym na inwazję roślin pasożytniczych.

Obecne znaczące czynniki sprzyjające ekspansji jemioły, która w przeszłości była rośliną rzadką, natomiast aktualnie potrafi jednak rosnąć na większości gatunków drzew.  Nie rośnie jednak na buku zwyczajnym, jesionie wyniosłym oraz rodzimych gatunkach dębów (szypułkowym i bezszypułkowym). Szacuje się, że niemal 170 tys. hektarów borów, czyli lasów iglastych jest intensywnie zakażonych przez jemiołę pospolitą rozpierzchłą. 

To, jak długo drzewo jest w stanie trwać w przypadku porażenia jemiołą, zależy od gatunku i stanu drzewa. Zdrowa lipa może wytrzymać kilka lat w towarzystwie nawet 20-30 krzaków. W przypadku sosny wystarczyć może jeden albo dwa krzewy, by drzewo obumarło. Co istotne – miejsce wnikania pasożyta to brama dla innych organizmów chorobotwórczych. 

Ekspansja jemioły nabrała tak poważnych rozmiarów, że walka z nią stała się wyzwaniem dla arborystów. Ze względu na skalę problemu często ratuje się głównie drzewa, które są w jakiś sposób cenne.

Główne przyczyny rozprzestrzeniania się jemioły

Roślina ta kwitnie od lutego do kwietnia, a wzrost temperatury zimą sprzyja jej owocowaniu. Zwiększyło się także grono osobników rozprzestrzeniających jemiołę. Z powodu ocieplenia klimatu coraz więcej gatunków ptaków nie odlatuje zimą i korzysta z jej owoców. 

Monokultury w lasach gospodarczych uważa się za jeden z głównych czynników sprzyjających inwazji jemioły. Obecność monokultur napędza rozwój pasożytów, które dzięki łatwo dostępnej bazie pokarmowej znacząco zwiększają liczebność. 

Drzewa narażone na stres np. ten spowodowany suszą są bardziej podatne na inwazje patogenów, w tym także roślin pasożytniczych. Po zakażeniu jemiołą z kolei drzewa bardzo źle znoszą suszę, ponieważ pasożyt ten zwiększa deficyt wodny swojego żywiciela. Transpiracja jemioły nie zwalnia nawet przy wysokiej temperaturze i niedoborze wody w glebie, pomimo zamkniętych aparatów szparkowych gospodarza. 

Sposoby zwalczania jemioły

Wprawdzie jemioła ma swoich naturalnych wrogów, jednak aktualnie już jedynie człowiek jest w stanie ograniczyć jej inwazję. Dlatego poszukiwana jest metoda, która bez szkodliwego wpływu na środowisko ograniczyłaby rozprzestrzenianie się tej rośliny. 

Dużo nadziei budzi grzyb Septoria krystynae, który został niedawno odkryty i jest badany przez naukowców z Uniwersytetu Łódzkiego oraz z Instytutu Nauk Leśnych Politechniki Białostockiej. Ten mikroskopijny, pasożytniczy grzyb wywołuje u jemioły chorobę (septoriozę), która objawia się plamistością liści. 

Na chwilę obecną jednak w ramach walki z jemiołą najczęściej stosuje się metodę polegającą na obcinaniu gałęzi, na których rośnie krzew. Odcięcie gałęzi jest konieczne, ponieważ po usunięciu samego krzewu, haustoria, czyli pasożytnicze ssawki pozostaną w drewnie, co spowoduje, że jemioła odrośnie w ciągu roku czy dwóch lat. Odcinanie gałęzi wymaga jednak ostrożnych działań, gdy krzew rośnie blisko pnia lub na grubych konarach. Zbyt inwazyjne cięcia mogą poważnie uszkodzić drzewa. Dodatkowo stosuje się także zabezpieczenie miejsca wycięcia poprzez nałożenie na nie czarnej agrowłókniny. 

Gatunek rodzimy, ale inwazyjny?

Gwałtowna ekspansja jemioły pospolitej to przykład, że nie tylko inwazyjne gatunki obce stanowią zagrożenie dla lokalnej przyrody. Ocieplenie klimatu, spadek bioróżnorodności oraz inne czynniki stresogenne mogą sprawić, że także rodzimy gatunek będzie zagrożeniem dla stabilności i trwałości ekosystemów. Monitorowanie i kontrolowanie wzrostu populacji konkretnych gatunków jest obecnie koniecznością. Niezbędne jest także ograniczanie ekspansji, gdy staje się ona niebezpieczna dla innych populacji, ponieważ niestety, często zjawisko ma zbyt wysoką skalę, by natura zdołała samodzielnie sobie poradzić bez znaczących strat. 

Gatunki inwazyjne – usuwanie

Jeśli potrzebujesz pomocy z eliminacją gatunku inwazyjnego – zadzwoń do nas!

Źródła:

1. D Kahle-Zuber · 2008, Biology and evolution of the European mistletoe (Viscum album) 
2. Iszkuło G., Armatys L., Dering M., Ksepko M., Tomaszewski D., Ważna A., Giertych M. J. 2020. Jemioła jako zagrożenie dla zdrowotności drzewostanów iglastych.
3. Iszkuło G., Armatys L., Dering M., Ksepko M., Tomaszewski D., Giertych M. J. , Jemioła – coraz poważniejsze  zagrożenie dla polskich lasów.
4. Tomasz Pawłowicz Studenckie Koło Naukowe ,,Sylwan” Politechnika Białostocka, Instytut Nauk Leśnych Wydział Budownictwa i Nauk o Środowisku, – opiekun naukowy: dr hab. Mikołaj Jalinik, prof. PB, Charakterystyka oraz skutki występowania Jemioły Pospolitej (Viscum Album) w lasach gospodarczych.