Martwe drewno

Czym jest martwe drewno?

Martwe drewno to obumarłe części drzew – zarówno tych żywych, jak i już całkowicie martwych. Martwe drewno stanowi naturalny i niezbędny element ekosystemów leśnych, jest podstawą do zachowania bogactwa gatunkowego lasów. Obumierające i martwe drzewa oraz ich fragmenty pozostające w lesie nie są bezwartościowym odpadem ani źródłem chorób. Tworzą one niezwykle ważny dla prawidłowego funkcjonowania lasu zespół mikrosiedlisk. Siedliska te są miejscami życia, schronienia i gniazdowania dla licznych organizmów należących do różnych grup systematycznych.

Proces rozkładu

Obumieranie może przebiegać powoli, w wyniku starzenia się organizmu, ograniczonego przyrostu, zamierania wierzchołków i gałęzi. Może też zachodzić gwałtownie, na skutek czynników zewnętrznych, takich jak wichury, susze, gradacje owadów, pożary czy infekcje grzybowe.

Wraz z osłabieniem drzewa zaczynają pojawiać się pierwsze organizmy saproksyliczne, które inicjują proces rozkładu drewna. Rozpoczyna się stopniowa degradacja tkanek. Drewno pęka, traci spoistość i zostaje skolonizowane przez grzyby rozkładające ligninę oraz celulozę. Na powierzchni pnia rozwijają się porosty i mchy, a w szczelinach kory gromadzą się owady i inne bezkręgowce. W kolejnych etapach rozkładu drewno ulega coraz większemu rozdrobnieniu, aż ostatecznie zamienia się w próchnicę.

Martwe drewno – tempo rozkładu

Tempo rozkładu martwego drewna zależy od wielu czynników. Duże znaczenie ma gatunek drzewa – drewno liściaste rozkłada się zazwyczaj szybciej niż iglaste, ponieważ zawiera mniej żywic i garbników. Istotne są również warunki środowiskowe, zwłaszcza wilgotność i temperatura, które wpływają na aktywność grzybów i bakterii. Drewno pozostające w cieniu i wilgoci ulega rozkładowi znacznie szybciej niż to narażone na działanie słońca i wiatru. Nie bez znaczenia jest także dostęp tlenu – w środowiskach beztlenowych procesy rozkładu przebiegają wolniej i mają inny charakter chemiczny.

W świeżo obumarłym drzewie pojawiają się najpierw owady drążące chodniki w twardszych partiach drewna, potem grzyby rozkładające tkanki, a w końcowych etapach mchy, porosty i rośliny zielne. Wykorzystują one próchniejącą masę jako podłoże. W ten sposób martwe drewno stopniowo przekształca się w nowy mikroekosystem, w którym współistnieje wiele gatunków.

Proces rozkładu ma ogromne znaczenie ekologiczne, ponieważ przyczynia się do obiegu materii. Uwalniane w jego trakcie pierwiastki – azot, fosfor, potas i inne składniki odżywcze. Wracają do gleby, stając się ponownie dostępne dla roślin.

Najczęściej spotykane formy martwego drewna

Martwe drewno można także klasyfikować według sposobu jego powstania:

Kto korzysta z martwego drewna?

Szacuje się, że od 30 do nawet 50% wszystkich gatunków związanych z lasem uzależnionych jest od stałej obecności i dostępności martwego drewna. Wśród nich znajdują się liczne, często rzadkie i chronione gatunki grzybów, porostów, bezkręgowców oraz ptaków. Martwe drewno to również schronienie dla wielu zwierząt, które nie są z nim bezpośrednio kojarzone. Powalone pnie, złomy i wykroty stanowią doskonałe kryjówki dla drobnych gryzoni. Są też schronieniem dla większych drapieżników, takich jak wilki czy rysie. Zwierzęta te chętnie wykorzystują je jako miejsca odpoczynku, schronienia, a nawet rozrodu.

Martwe drewno staje się nie tylko źródłem życia dla tysięcy organizmów, lecz także czynnikiem kształtującym strukturę i dynamikę lasu. Utrzymuje wilgoć w glebie, ogranicza erozję i stwarza dogodne warunki do wzrostu młodych drzew. Materia organiczna przyczynia się do powstawania naturalnego zróżnicowania przestrzennego drzewostanów.

Jeszcze do niedawna obecność martwego drewna w lesie uznawano za zjawisko niepożądane. Drzewa obumarłe lub zamierające były systematycznie usuwane w ramach tzw. działań sanitarnych. Choć miało to na celu utrzymanie „zdrowia” lasu, w rzeczywistości prowadziło do jego zubożenia biologicznego. Wraz z usuwaniem martwych pni znikały wyspecjalizowane gatunki zwierząt, grzybów i roślin. Mogły one przetrwać jedynie w nielicznych, nienaruszonych fragmentach lasów.

Martwe drewno a retencja wody

Leżące martwe drewno pełni istotną funkcję w retencjonowaniu wód powierzchniowych w ekosystemach leśnych. Ma to szczególne znaczenie w okresie wiosennych roztopów. Dzięki swojej strukturze zatrzymuje spływającą wodę, spowalnia jej odpływ i przyczynia się do utrzymania wilgotności gleby.

W środowisku cieków wodnych martwe drewno odgrywa również ważną rolę. Zatrzymuje materię organiczną i mineralną, stanowiąc jednocześnie miejsce żerowania oraz siedlisko dla wielu gatunków bezkręgowców i ryb. Obecność powalonych pni i konarów wpływa na zróżnicowanie geomorfologii dna strumieni i rzek. Powoduje to zmienność prędkości przepływu wody i tworzenie mikrosiedlisk o odmiennych warunkach.

W przeszłości, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, martwe drewno w korytach rzek uznawano za przeszkodę w migracji ryb łososiowatych. Uznawano też, że jest jednym z czynników obniżających poziom tlenu w wodzie. Często je więc usuwano. Z czasem jednak wykazano, że takie działania przynosiły skutki odwrotne do zamierzonych. Usunięcie drewna prowadziło do pogorszenia warunków siedliskowych i spadku liczebności ryb. W jednym ze strumieni na Alasce liczba osobników malmy zmniejszyła się po usunięciu drewna aż do 20% stanu pierwotnego. Obniżenie zawartości tlenu w wodzie może natomiast występować jedynie w przypadku dużych nagromadzeń świeżych, ściętych kłód pochodzenia antropogenicznego. W naturalnych warunkach zjawisko to nie ma natomiast istotnego znaczenia ekologicznego.

Znaczenie martwego drewna w ochronie przyrody

Dziś, w dobie rosnącej świadomości ekologicznej, coraz częściej dostrzega się konieczność pozostawiania martwego drewna w ekosystemach leśnych. Współczesne zasady hodowli lasu przewidują zachowanie części starych drzew do ich naturalnej śmierci oraz niewywożenie wszystkich powalonych pni. Wprowadza się normy i wytyczne dotyczące jego ilości, form i rozmieszczenia. Jest to bardzo istotne, zwłaszcza na obszarach cennych przyrodniczo, takich jak sieć Natura 2000.

Mimo to kwestia ta nadal budzi kontrowersje – przeciwnicy wskazują na względy ekonomiczne, podkreślając niską wartość handlową martwego drewna. Tymczasem dla przyrody stare, spróchniałe drzewa są bezcenne – stanowią kluczowy element podtrzymujący życie i różnorodność biologiczną.

Bibliografia:

• Czerepko, J., Hilszczanski, J., i.in. 2014. Martwe drewno–żywy problem. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej.
• Wierzgon, M., Fojcik, B. 2014. Martwe drewno jako ostoja różnorodności mszaków w lesie gospodarczym. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej,
• Podlaski, R. 2014. Martwe drewno w różnych stadiach i fazach rozwojowych lasu naturalnego. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej.
• Pawlaczyk, P. 2017. Martwe drewno jako element ekosystemu rzecznego.
• Czech, M., Malyszka, M., i.in. 2018. Martwe drewno rezerwatu Las Natoliński w Warszawie w latach 2005-2015. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej.
• Tabor, J. (2014). Kryteria oceny zasobów martwego drewna w Polsce i Europie. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej.
• Jancewicz, E., & Kielan, E. 2017. Znaczenie martwego drewna w funkcjonowaniu populacji małych ssaków.
• Wolski, J. 2002. Ocena zapasu leżącego martwego drewna. Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w Leśnych Kompleksach Promocyjnych. IBL, Sękocin Stary.