Ustanawianie pomników przyrody

Warto wiedzieć, że każdy z nas może ustanowić nowy pomnik przyrody. A co może nim zostać? Wbrew pozorom nie jest to jedynie drzewo. Drzewa stanowią 94,7% wszystkich pomników przyrody w naszym kraju. Mogą nim zostać również krzewy, głazy, skalne formacje, groty, kaskady wodne czy źródła.

Pomnik ustanawia się uchwałą rady gminy, albo miasta, w zależności na jakim obszarze go zgłaszamy. Ustanowione wcześniej pomniki możemy znaleźć na stronie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska – geoserwis mapy.

Jakie drzewo może zostać pomnikiem przyrody?

Zgodnie z rozporządzeniem z dnia 4 grudnia 2017 roku:

  1. Obwód pnia drzewa nie może być mniejszy niż wartość minimalna określona dla danego rodzaju lub gatunku w załączniku do rozporządzenia, mierzona na wysokości 130 cm, LUB
  2. Drzewo powinno wyróżniać się spośród innych przedstawicieli tego samego rodzaju lub gatunku na poziomie lokalnym (gminy), regionalnym (województwa) lub ogólnokrajowym – pod względem takich cech jak obwód pnia, wysokość, rozpiętość korony, wiek, występowanie w grupach (np. w alejach lub szpalerach), pokrój czy inne właściwości morfologiczne, a także ze względu na szczególne walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe.

Słowo lub zostało przeze mnie wyszczególnione. We wcześniejszych ustawach, aby drzewo zostało uznane za pomnikowe, musiało spełniać obie te przesłanki. Na dzień dzisiejszy powinno spełniać jedną z dwóch, co daje nam więcej możliwości.

pomnik przyrody - dąb Bartek. Na pierwszym planie widoczny jest dąb, w tle las.
Dąb Bartek od 1954 roku objęty jest ochroną jako pomnik przyrody, znajduje się na obszarze leśnictwa Bartków (nadleśnictwo Zagnańsk), w pobliżu wsi Bartków, przy drodze wojewódzkiej nr 750 prowadzącej z Zagnańska do Samsonowa, w województwie świętokrzyskim.

Wytyczne odnośnie wymiarów drzewa pomnikowego, na wysokości 130 cm

  • bez koralowy, cis pospolity, jałowiec pospolity, kruszyna pospolita, rokitnik zwyczajny, szakłak pospolity, trzmielina –  co najmniej 50 cm,
  • bez czarny, cyprysik, czeremcha zwyczajna, czereśnia, głóg, jabłoń, jarząb pospolity, jarząb szwedzki, leszczyna pospolita, żywotnik zachodni – co najmniej 100 cm,
  • grusza, klon polny, magnolia drzewiasta, miłorząb, sosna Banksa, sosna limba, wierzba iwa, żywotnik olbrzymi – co najmniej 150 cm,
  • brzoza brodawkowata, brzoza omszona, choina, grab zwyczajny, olsza szara, orzech, sosna wejmutka, topola osika, tulipanowiec, wiąz górski, wiąz polny, wiąz szypułkowy, wierzba pięciopręcikowa – co najmniej 200 cm,
  • daglezja, iglicznia, jesion wyniosły, jodła pospolita, kasztanowiec zwyczajny, klon jawor, klon zwyczajny, leszczyna turecka, modrzew, olsza czarna, perełkowiec, sosna czarna, sosna zwyczajna, świerk pospolity – co najmniej 250 cm,
  • buk zwyczajny, dąb bezszypułkowy, dąb szypułkowy, lipa, platan, topola biała, wierzba biała, wierzba krucha – co najmniej  300 cm,
  • inne gatunki topoli niż wymienione powyżej –  co najmniej 350 cm.

Jak poprawnie zmierzyć obwód drzewa pomnikowego?

Przypadek klasyczny – drzewo rosnące na płaskim terenie. Pomiar wykonujemy na wysokości 130 cm, mierząc równolegle do osi pnia drzewa.

Wykonanie pomiarów drzewa rosnącego na płaskim terenie. Źródło: wykonanie własne, Fundacja Aeris Futuro

Jeśli drzewo rośnie na stromym zboczu, wysokość pierśnicy i obwód mierzymy od strony mniej korzystnej dla drzewa. Pomiar należy wykonać od najwyższego punktu styku z gruntem. Jeśli drzewo rośnie na płaskim terenie, ale jest pochylone, wówczas wykonujemy pomiary od strony pochylenia.

Wykonanie pomiarów drzewa rosnącego na stoku. Źródło: wykonanie własne, Fundacja Aeris Futuro

Drzewo, które posiada nieregularną grubość pnia należy zmierzyć nieco inaczej. Jeśli pomiar na wysokości 130 cm nie jest możliwy ze względu na nierówność, pomiar wykonujemy wówczas możliwie blisko wysokości 130 cm, w najwęższym punkcie.

Wykonanie pomiarów drzewa z nierównościami. Źródło: wykonanie własne, Fundacja Aeris Futuro

Natomiast, jeśli drzewo ma kilka pni, a rozwidlenie znajduje się poniżej wysokości 1,3 m, wówczas mierzymy każdy pień z osobna, zaznaczając że jest to drzewo wielopniowe. Podając wymiary należy znaznaczyć obwód najgrubszego z pni. Dodatkowo wykonujemy pomiar głównego pnia na wysokości 5 cm mierząc równolegle do osi pnia drzewa.

Jak zgłosić drzewo na pomnik przyrody?

W formularzu musimy podać nasze dane oraz numer do kontaktu. W późniejszym kroku podajemy nazwę i rodzaj zgłaszanego pomnika przyrody.

Następnie podajemy obwód drzewa na wysokości pierśnicy. Oprócz tego warto zanotować inne cechy – wysokość, rozpiętość jego korony.

Kolejnym krokiem jest opis drzewa – jego wyglądu, położenia oraz wyróżniających walorów. Zazwyczaj jest to kilka zdań. Jednak jeśli mamy do czynienia z okazem o znaczeniu historycznym lub kulturowym, dobrze jest opisać także kontekst (otoczenie, historię miejsca i znaczenie drzewa dla lokalnej społeczności).

Lokalizację drzewa najlepiej podać jak najdokładniej (adres, współrzędne GPS). Jeśli drzewo rośnie w większym zadrzewieniu (np. w parku czy lesie), warto zaznaczyć jego pozycję na zdjęciu satelitarnym. Przydatne będzie też sprawdzenie numeru działki, na której drzewo rośnie – można to zrobić za pomocą geoportalu. Kolejnym sposobem jest przypięcie pinezki na mapach Google. Do dokumentacji powinniśmy dołączyć zdjęcia wybranego przez nas drzewa. I na koniec coś przyjemnego – osoba zgłaszająca ma prawo nadać drzewu wybrane przez siebie imię!

Przykładowy wzór formularza do zgłoszenia drzewa na pomnikowe znajdziesz na tutaj. Wystarczy rozwinąć zakładkę „wymagane dokumenty”.

Dąb wolności - dąb szypułkowy jako pomnik przyrody w miejscowości Żabno.
Dąb Wolności w miejscowości Żabno. Ten dąb szypułkowy rośnie w północnej części Rynku w Żabnie (województwo małopolskie), przed dawnym ratuszem i kościołem Ducha Świętego. Drzewo zostało zasadzone 10 listopada 1928. Z inicjatywą wyszedł ówczesny burmistrz Żabna, w celu upamiętnienia dziesiątej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości.

Przebieg zgłoszenia drzewa na drzewo pomnikowe

Po dotarciu naszego zgłoszenia do urzędu nasze zgłoszenie jest sprawdzane. Wyznaczone osoby przeprowadzają wizję lokalną i sprawdzają, czy nasze zgłoszenie zostało wypełnione poprawnie. Weryfikacji podlegają również podane przez nas w formularzu wymiary drzewa.

Kolejnym krokiem jest przyjęcie przez Radę Gminy lub Miasta projektu uchwały dotyczącej zgłoszonego drzewa. Dokument ten zawiera m.in. proponowaną nazwę pomnika przyrody, jego dokładne położenie, wskazanie jednostki sprawującej nadzór. Znajduje się w niej również oraz lista zakazów – wybranych spośród tych określonych w ustawie o ochronie przyrody. Mogą one obejmować np. zakaz niszczenia, uszkadzania, przekształcania drzewa czy prowadzenia prac ziemnych w jego otoczeniu. Projekt uchwały musi zostać uzgodniony z właściwą Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska. Po pozytywnym uzgodnieniu rada gminy lub miasta może przystąpić do głosowania. Jeśli uchwała zostanie przyjęta, drzewo oficjalnie zyskuje status pomnika przyrody.

Jeśli nasze drzewo nie zostanie ogłoszone drzewem pomnikowym, ale nasz wniosek wpłynie do urzędu to i tak drzewo jest objęte swego typu ochroną. Gmina, czy też miasto ma wówczas możliwość zgłoszenia sprzeciwu wobec zamierzonej wycinki drzewa, które spełnia tzw. kryteria pomnikowe (a nie jest pomnikiem przyrody). Warto więc mieć pod ręką miarkę w czasie spaceru.

W przyszłości, nawet jeśli drzewo uznane za pomnik przyrody obumrze, nie oznacza to automatycznie, że traci swoją ochronę. Na terenach niezabudowanych, o ile nie zagraża bezpieczeństwu ludzi ani mienia, pozostaje pod ochroną aż do momentu, gdy samoistnie ulegnie całkowitemu rozkładowi.

pomnik przyrody - las Chałubińskich, znajdujący się w Zakopanem.
Las Chałubińskich to pomnik przyrody położony w Zakopanem. Obejmuje teren o powierzchni 1,406 ha. Las znajduje się na dwóch prywatnych działkach należących do rodziny Chałubińskich. Pomnik przyrody zlokalizowany jest w rozwidleniu ulic Władysława Zamoyskiego i Tytusa Chałubińskiego. Jest to najstarszy i najlepiej zachowany fragment dolnoreglowego lasu mieszanego na terenie Kotliny Zakopiańskiej.

Zgłaszanie na pomnik elementów przyrody nieożywionej

Twór przyrody nieożywionej również może zostać uznany za pomnik przyrody. Musi jednak wyróżniać się na tle innych obiektów tego samego typu w skali kraju, województwa lub gminy. Ocenie podlegają m.in.:

  • Źródła – ich wyjątkowość może wynikać z intensywności i sposobu wypływu wody, składu fizykochemicznego (np. obecności wód mineralnych) lub położenia wśród interesujących form terenu.
  • Wodospady – przede wszystkim pod względem swojej wysokości.
  • Wywierzyska – ocenia się tu m.in. intensywność wypływu i obecność charakterystycznych osadów mineralnych. Pod uwagę bierze się również lokalizację wśród innych ciekawych form geologicznych.
  • Skałki – ze względu na ich unikalny skład petrograficzny, czyli rodzaj i układ budujących je skał..
  • Jary – istotne są ich profil (np. głębokość, stromość) i inne cechy ukształtowania terenu.
  • Głazy narzutowe – pod uwagę brane są ich rozmiary, skład geologiczny i inne unikatowe właściwości.
  • Jaskinie – oceniane m.in. pod kątem długości korytarzy, różnicy wysokości (deniwelacji) oraz obecności ciekawych form krasowych lub innych struktur geologicznych.
Diabelski Kamień z rudnika jako pomnik przyrody.
Diabelski Kamień jako pomnik przyrody. Skałki w miejscowości Rudnik w gminie Sułkowice w województwie małopolskim. Znajdują się na północnym grzbiecie Kaniowej Góry w Paśmie Barnasiówki.

Jak znieść pomnik przyrody?

Ochrona pomnikowa może zostać zniesiona uchwałą rady gminy. Zgodnie z przepisami, dzieje się tak w sytuacji, gdy dany obiekt straci swoje walory przyrodnicze lub krajobrazowe. Walory te były podstawą do objęcia go ochroną. Pomnik przyrody można znieść również w przypadku, gdy realizacja inwestycji publicznej tego wymaga. Kolejnym celem może być zapewnienie bezpieczeństwa publicznego. Wymagana jest przy tym zgoda właściwego regionalnego dyrektora ochrony środowiska.

Źródła:

  1. Pietrzak-Zawadka, J. 2015. „Kryteria wymiarowe uznawania drzew za pomniki przyrody w Polsce.
  2. Grzywacz A., Pietrzak J. 2013. Drzewa – pomniki przyrody. Polskie Towarzystwo Leśne, Warszawa.
  3. Rabiński J. A. 1992. Obwody drzew typowanych do objęcia ochroną prawną, jako pomników przyrody W: Chachulski Z. [red.]. Chirurgia drzew. Agencja Wydawniczo−Reklamowa Lerovil, Otwock
  4. BIP Kraków, https://www.bip.krakow.pl/uslugi/WS-13 [dostęp 27.03.2025]