Zagrożenia dla torfowisk
Osuszanie torfowisk to proces, który od wieków zmienia krajobraz przyrodniczy wielu regionów świata, w tym również Polski. Choć pierwotnie motywowane potrzebami gospodarczymi i rozwojowymi, dziś coraz częściej jest postrzegane jako działanie o poważnych konsekwencjach środowiskowych. Jakie są więc zagrożenia dla torfowisk?
Regulacje rzek
O negatywnych skutkach melioracji rzek mówi się od dawna. Dotyczy to upraszczania i zmniejszania różnorodności struktur koryta, a co się z tym wiąże, zmian w warunkach przepływu cieku. Ma to negatywny wpływ na zmniejszenie bioróżnorodności danego obszaru, ponieważ działania te wiążą się z usunięciem/ zniszczeniem wszystkich występujących na danym obszarze roślin.
Podczas regulacji rzek ograniczamy możliwość tworzenia się terenów zalewowych. Rzeka naturalnie meandruje, co powoduje tworzenie się cennych przyrodniczo terenów i siedlisk.
Często możemy spotkać się z określeniem, że dana rzeka jest w „remoncie”. Sprowadzamy określenie rzeki do prostego urządzenia technicznego, które ma na celu umożliwienie przepływu określonej ilości wody. Cieki wodne są tworem dynamicznym. Człowiek od dawna stara się zamknąć rzekę w określonych przez siebie ryzach.
Z drugiej strony zdajemy sobie sprawę, że starcie z powodzią i jej skutkami do prostych nie należy. Tworzenie obwałowań, a także zbiorników zaporowych spełnia swoje zadanie jedynie, gdy opady są małego lub umiarkowanego natężenia. Niewiele z tworzonych rozwiązań jest w stanie faktycznie ograniczyć skutki nawalnych opadów deszczu i powstrzymać przed powodzią, zawsze ma jednak wpływ na bioróżnorodność i zmianę charakteru siedlisk.
Osuszanie torfowisk
Mokradła często osusza się z kilku względów. Jedną z głównych przyczyn jest potrzeba pozyskania nowych terenów pod uprawy rolne i pastwiska. Torfowiska, ze względu na swoją specyficzną strukturę i zasobność w składniki odżywcze, były i nadal są uznawane za atrakcyjne grunty po ich odwodnieniu. Działania melioracyjne, takie jak budowa rowów odwadniających czy systemów drenarskich, umożliwiały przekształcanie bagiennych obszarów w użytki rolne.
Gospodarka leśna również przyczynia się do tego procesu. W celu zwiększenia dostępności siedlisk dla określonych gatunków drzew lub przyspieszenia wzrostu plantacji leśnych, obniża się poziom wód gruntowych. W efekcie dochodzi do zaburzenia naturalnych procesów ekologicznych torfowisk, które są ściśle związane z obecnością wody.
Osuszone tereny przeznacza się pod budowę nowych zabudowań, osiedli, czy rozbudowę dróg. Dla potrzeb budownictwa prowadzi się regulację stosunków wodnych, często ignorując delikatną równowagę hydrologiczną tego typu ekosystemów. Nawet częściowe odwodnienie torfowiska może doprowadzić do jego stopniowego zaniku.
Torfowiska są niszczone również w celu wydobycia torfu. Torf od wieków jest wykorzystywany jako surowiec energetyczny, materiał budowlany czy komponent w ogrodnictwie. Przemysłowa eksploatacja torfu, szczególnie intensywna w XIX i XX wieku, wymagała wcześniejszego osuszenia torfowisk, by umożliwić wydobycie.
Zmiana klimatu zagrożeniem dla torfowisk
Torfowiska należą do najbardziej wrażliwych ekosystemów lądowych i reagują na zmianę klimatu. Ich funkcjonowanie opiera się na procesie samoregulacji. W warunkach równowagi hydrologicznej torfowiska działają jak naturalne magazyny węgla – zatrzymują ogromne ilości tego pierwiastka. Gdy klimat się zmienia, cały ten mechanizm zostaje zachwiany.
Wpływ podwyższonej temperatury
Globalne ocieplenie skutkuje wzrostem średnich rocznych temperatur, co prowadzi do intensyfikacji procesów parowania z powierzchni torfowisk. W wyniku tego poziom wód gruntowych obniża się, szczególnie w torfowiskach, które już wcześniej zostały częściowo odwodnione.
Niski poziom wody sprawia, że torf przestaje być nasycony wodą, przez co zaczyna schnąć i ulegać mineralizacji. W suchszych warunkach ulega on utlenianiu, a towarzyszy temu uwalnianie dwutlenku węgla (CO₂) do atmosfery. Torfowisko zamiast być „pochłaniaczem” węgla, staje się więc jego emitorem.
Zwiększona częstość susz i zmienność opadów
Zmiana klimatu sprzyja również coraz częstszym i dłuższym okresom suszy, przerywane intensywnymi, krótkotrwałymi opadami. Taki rozkład opadów jest bardzo niekorzystny dla torfowisk, które wymagają stabilnych warunków wilgotnościowych. Długie susze powodują głębokie przesychanie profilu torfowego, co nie tylko zwiększa emisję gazów cieplarnianych, ale także zwiększa ryzyko pożarów torfu – trudnych do ugaszenia i wyjątkowo szkodliwych dla atmosfery. Przykładem może być pożar torfu w Biebrzańskim Parku Narodowym, który miał miejsce w kwietniu 2025 roku.
Gatunki inwazyjne obce poważnym zagrożeniem dla torfowisk
Gatunki inwazyjne obce (IGO) to jedne z głównych czynników spadku bioróżnorodności. Wpływa to na zaburzanie funkcjonowania torfowisk, zwłaszcza tych, które zostały częściowo osuszone lub zdegradowane przez działalność człowieka. W odróżnieniu od rodzimych gatunków torfowiskowych – zwykle wyspecjalizowanych i wolnorosnących, IGO cechują się wysoką konkurencyjnością, szybkim wzrostem, dużą produkcją biomasy oraz zdolnością do modyfikowania środowiska „na własną korzyść”. Ich ekspansja prowadzi do głębokich zmian strukturalnych i funkcjonalnych w torfowiskach. Przykładem może tu być niecierpek gruczołowaty i rdestowiec ostrokończysty, które doskonale odnajdują się na terenach podmokłych.
Ruch turystyczny
Choć może się wydawać, że spacer po kładce wśród bagien czy zdjęcie przy malowniczym torfowisku to niewinna przyjemność, ruch turystyczny również stanowi zagrożenie dla torfowisk. Nadmierna liczba odwiedzających, zwłaszcza w miejscach słabo przystosowanych do turystyki, prowadzi do zadeptywania roślinności i płoszenia zwierząt i ptaków. Do tego dochodzi hałas, pozostawianie śmieci i zejścia ze szlaków. Zwiedzając, spacerując czy będąc na świeżym powietrzu pamiętajmy o należytym szacunku dla przyrody.
Chroń torfowiska razem z fundacją
Rozpoczynając program Torf’em All, pragniemy aktywnie zaangażować się w ochronę i odbudowę torfowisk. Naszym celem jest odtworzenie ich naturalnych warunków wodnych. Zachęcamy do kontaktu!