Długoterminowe prognozy zmian pogody jasno wskazują, że zagrożenia klimatyczne (takie jak opady czy silne wiatry) będą narastać zarówno pod względem intensywności, jak i częstotliwości. Już teraz podtopienia, zniszczenia infrastruktury czy problemy komunikacyjne regularnie dotykają nasze miasta. Trzeba działać – czytaj dalej i poznaj sposoby retencji wody.

Tymczasem miasta stale się rozwijają, kosztem terenów zieleni, prowadząc do utwardzania i uszczelniania powierzchni biologicznie czynnych. Sposoby retencji wody nie są znane każdemu. Na terenach naturalnych prawie cała woda opadowa wsiąka w grunt, odżywia rośliny, odparowuje i zatrzymuje się w glebie. Ten proces nazywamy retencją krajobrazową.

Na terenach miejskich – pokrytych budynkami, ulicami, chodnikami, placami i parkingami – średnio aż 70% wody opadowej musi być odprowadzane przez wysokowydajne systemy kanalizacji. To prowadzi do bezpowrotnej utraty wody opadowej. W obliczu coraz częstszych fal upałów i długich okresów suszy wody jest za mało. Brak dobrze funkcjonujących terenów zieleni, obszarów podmokłych i zbiorników wodnych przyczynia się do wzrostu średnich temperatur na terenach zurbanizowanych i sprawia, że fale upałów są dla mieszkańców jeszcze bardziej uciążliwe. Z drugiej strony nadmierna ilość wody w trakcie gwałtownych opadów nie jest możliwa do odprowadzenia przez systemy kanalizacji miejskiej, co powoduje powodzie i podtopienia.

Skutecznym rozwiązaniem tych problemów jest zwiększanie retencji krajobrazowej, nie tylko przez miejskich włodarzy, ale też przez inne podmioty działające na terenie miasta – firmy, spółdzielnie, wspólnoty mieszkaniowe czy wreszcie samych mieszkańców. Efekt synergii uzyskamy tylko poprzez przekształcanie naszych miast w tzw. miasta gąbki, które będą wyposażone w liczne obiekty retencyjne w małej i mikro skali, rozproszone na całym terenie zurbanizowanym.

Do obiektów retencyjnych należą różnego rodzaju stawy, oczka wodne, ogrody deszczowe, zielone dachy i ściany oraz zbieranie deszczówki na cele gospodarcze, np. do podlewania roślin. Bardzo ważna dla retencji wody jest także budowa nawierzchni przepuszczalnych, przez które woda przesiąka do podłoża.

Warto również pamiętać, że najprostszym działaniem jest ochrona drzew przed zniszczeniem i wycinką oraz sadzenie nowych tam, gdzie to tylko możliwe. Drzewa najefektywniej zatrzymują wodę, a przy okazji działają jak nawilżacze powietrza – jedno drzewo może wyparować nawet 500 l wody dziennie! Prostym rozwiązaniem jest też rezygnacja z częstego koszenia trawnika, wyższa trawa, koszona 1-2 razy do roku zatrzyma dużo więcej wody deszczowej. Oczywiście jeszcze lepiej trawnik zastąpić łąką kwietną, która przy okazji poprawi estetykę otoczenia i będzie przyczyniała się do wspierania bioróżnorodności w mieście.

W dalszej części artykułu omówimy bardziej złożone rozwiązania sprzyjające retencji na terenach zurbanizowanych.

Sposoby retencji wody dla miłośników przyrody – ogrody deszczowe

Ogrody deszczowe to kompozycje roślinne posadzone na odpowiednio przygotowanym podłożu i zaprojektowane tak, by w jak największym stopniu filtrowały i zatrzymywały wodę opadową w krajobrazie.

Dzięki ogrodom deszczowym woda opadowa, zamiast spływać do kanalizacji deszczowej z dachu lub innej powierzchni utwardzonej, jest stopniowo wchłaniana i wykorzystywana przez rośliny; dodatkowo jest oczyszczana (np. z metali ciężkich, pyłów, węglowodorów aromatycznych) przez systemy korzeniowe roślin oraz odpowiednio dobrane podłoże (keramzyt, piasek).

Ogrody deszczowe mogą być zakładane w gruncie (w zagłębieniach terenu, przy kanałach burzowych lub w miejscach bezpośrednio sąsiadujących z nawierzchnią utwardzoną), mogą także być umieszczone w skrzyniach lub pojemnikach na powierzchni gruntu. Realizacja ogrodu deszczowego w skrzyni jest stosunkowo prosta i nie wymaga specjalistycznej wiedzy, a pozwala na wykorzystanie wody opadowej i efektowne ozdobienie sąsiedztwa budynku. Warto także rozważyć realizację ogrodu w gruncie, który jest tańszy w budowie i zwykle stanowi bardziej spójny element kompozycji całego ogrodu.

Schemat ogrodu deszczowego w skrzyni

Fundacja Sendzimira stworzyła liczne, modelowe realizacje, które mogą służyć inspiracją osobom zainteresowanym tym rozwiązaniem, można je znaleźć na mapie miejsc sprzyjających retencji.

Jak wybrać właściwy rodzaj ogrodu deszczowego, jak zbudować go krok po kroku i na co zwrócić uwagę przy pielęgnacji, można dowiedzieć się w broszurach: Lubię deszcz, Fundacja Sendzimira 2019; Ogród deszczowy w pojemniku, Fundacja Sendzimira 2018; Ogrody deszczowe w gruncie. Instrukcja budowy, Fundacja Sendzimira 2018

Niecki retencyjne — czym są i do czego służą?

Niecka retencyjna to łagodne zagłębienie terenu, w którym czasowo gromadzi się woda. Może być ona porośnięta trawą lub obsadzona kompozycją roślin znoszących czasowe zalewanie i odpornych na suszę.

Niecka wymaga więcej miejsca niż ogród deszczowy, jest jednak rozwiązaniem nieco tańszym w budowie. Najłatwiej stworzyć ją na działce, o zróżnicowanym ukształtowaniu terenu, nasadzając rośliny w jednym z najniżej położonych zagłębień lub tworząc takie zagłębienie, np. w pobliżu utwardzonych powierzchni (drogi dojazdowej lub tarasu), z których woda będzie naturalnie spływać.

Niecka powinna znajdować się co najmniej 5 m od budynków, aby uniknąć ryzyka gromadzenia się wody w pobliżu fundamentów. Jeśli chcemy stworzyć ją bliżej, musimy zaplanować nieckę wyściełaną folią, połączoną ze studzienką kontrolną. Przed przystąpieniem do jej budowy należy sprawdzić poziom wód gruntowych. Powinny być położone na głębokości nie mniejszej niż metr poniżej dna wykopu pod nieckę.

Schemat niecki retencyjnej

Jak zbudować nieckę retencyjną można dowiedzieć się z: Infiltracyjna niecka retencyjna, Fundacja Sendzimira 2018

Stawy retencyjne — jaką pełnią funkcję?

Staw to zbiornik wypełniony wodą stojącą przez cały rok, który zatrzymuje i oczyszcza wodę pochodzącą ze spływu powierzchniowego. Rośliny wodne, stanowiące nieodłączny element stawu, nadają mu naturalny charakter i przede wszystkim wspomagają proces filtracji wody.

Koszt takiego założenia zależy od jego wielkości. Zazwyczaj zbiorniki retencyjne kojarzone są z wielkoprzestrzennymi obiektami inżynierii wodnej, podczas gdy mogą to być także niewielkie stawy ogrodowe.

Warto rozważyć budowę stawu w ogrodzie, gdy dysponujemy odpowiednią ilością miejsca. W celu zapewnienia prawidłowego przebiegu procesów biologicznych umożliwiających zachowanie dobrej jakości wody, najlepiej by zbiornik miał przynajmniej 15–20 m3 pojemności, przy głębokości minimum 1 m. Zbiornik może powstać, gdy jesteśmy w stanie doprowadzić do niego wodę np. z rynien lub poprzez zapewnienie spływu powierzchniowego z terenów położonych wyżej. Staw można też zbudować w miejscu, gdzie poziom wód gruntowych jest na tyle wysoki, że uniemożliwia stworzenie niecki lub ogrodu deszczowego w gruncie.

Jak zbudować nieduży naturalistyczny staw ogrodowy lub oczko wodne krok po kroku: Naturalistyczne stawy retencyjne, Fundacja Sendzimira 2018

Zbiorniki na deszczówkę i ich zastosowania jako jeden z sposobów retencji wody

Jest wiele możliwości gromadzenia i wykorzystania deszczówki – od zbierania jej w zbiorniku ustawionym obok domu, przez montaż pod powierzchnią gruntu skrzyń lub tuneli rozsączających wodę, aż po instalacje gromadzące wodę i pozwalające na jej wykorzystanie w domu (np. do spłukiwania toalet, prania, podlewania ogrodu).

Łatwym do wykonania sposobem na zbieranie wody deszczowej jest postawienie przy budynku naziemnego zbiornika zbierającego wodę spływającą rurą spustową (pionową) z rynien wokół dachu.

Deszczówkę można wykorzystać do podlewania roślin w ogrodzie i domu, do nawadniania oczek wodnych, a również do prac porządkowych wokół domu (mycie, spłukiwanie). Takie działanie to nie tylko zapobieganie podtopieniom okolicznych terenów, ale również czysta oszczędność.

Więcej na temat dostępnych rozwiązań można przeczytać w: Przestrzeń przyjazna przyrodzie — dobre praktyki, Fundacja Sendzimira 2018 lub Wawer łapie wodę, Fundacja Sendzimira 2019.

Domowe sposoby retencji wody – powierzchnie przepuszczalne

Podjazd do domu lub garażu, miejsca parkingowe, chodniki i ścieżki, które często zajmują dużą część działki, najczęściej wykonane są z materiałów nieprzepuszczalnych (asfalt, beton). Zastosowanie nawierzchni przepuszczalnych wokół domu pozwala na przesiąkanie wody opadowej do gruntu i jej magazynowanie. Taka inwestycja przeciwdziała – w zależności od położenia działki – albo nadmiernemu osuszaniu terenu, albo lokalnym podtopieniom.

Obecnie dostępnych jest coraz więcej rozwiązań, które z jednej strony zapewniają przepuszczalność powierzchni, a z drugiej – jej wytrzymałość i trwałość. Jeśli, na przykład, zdecydujemy się na wykorzystanie żwiru do wysypania ścieżki w ogrodzie lub trawy do obsadzenia miejsca parkingowego, możemy wykorzystać kratki trawnikowe wykonane z materiałów pochodzących z recyklingu. Przepuszczają one wodę, a jednocześnie stabilizują nawierzchnię i sprawiają, że jest ona odporna na obciążenia.

Więcej na temat dostępnych rozwiązań i samodzielnego wykonania powierzchni nieprzepuszczalnych można przeczytać w: Przestrzeń przyjazna przyrodzie — dobre praktyki, Fundacja Sendzimira 2018 lub Metody zwiększania retencji wody do gruntu, Fundacja Sendzimira.

Zielone dachy oraz wszystko, co musisz o nich wiedzieć

Zielony dach, czyli dach obsadzony roślinnością, to rozwiązanie zyskujące coraz większą popularność. Doskonale może sprawdzić się na prywatnej posesji – pozwoli zatrzymać część wody opadowej na miejscu, a w przypadku większych powierzchni, np. garażowych, będzie także pełnił funkcję termoizolacyjną oraz ogniochronną.

Stosunkowo łatwy do samodzielnego założenia jest tzw. ekstensywny zielony dach, który jest również prosty w użytkowaniu. Może on stać się elementem budynku użytkowego, wiaty garażowej, ganku czy nawet osłony kontenerów na odpady. Dachy ekstensywne mają niewielką grubość podłoża (5–15 cm), mogą być zakładane zarówno na płaskich, jak i nachylonych dachach, generalnie nie wymagają pielęgnacji.

Większość zielonych dachów wymaga fachowej pomocy podczas projektowania i instalacji. W przypadku nowego budynku zielony dach powinien być uwzględniony w projekcie budowlanym i we wniosku o pozwolenie na budowę. Jeśli chcemy obsadzić roślinnością istniejący dach, potrzebne jest albo zgłoszenie robót budowlanych, albo – najczęściej – pozwolenie na budowę. Warto konkretny przypadek skonsultować z właściwym starostwem.

Więcej informacji można znaleźć w Przestrzeń przyjazna przyrodzie – dobre praktyki, Fundacja Sendzimira 2018.

Jeśli zielony dach jest dla nas zbyt skomplikowany w realizacji, zawsze warto obsadzić ściany budynków pnączami.

Autor: Fundacja Sendzimira (sendzimir.org.pl)

Tekst powstał w ramach projektu „Hydrozagadka – jak wygrać z suszą?”