Kompensacja przyrodnicza a ochrona środowiska – jak pogodzić inwestycje z naturą?

Kompensacja przyrodnicza nie ogranicza się jedynie do sadzenia drzew – istnieje również wiele innych, kompleksowych i skutecznych metod przywracania wartości ekologicznych. Dobór odpowiednich działań zależy od charakteru strat środowiskowych i specyfiki danego terenu. Stosowanie różnorodnych form kompensacji pozwala nie tylko ograniczać wpływ inwestycji na przyrodę, ale także aktywnie przyczyniać się do ochrony i odbudowy ekosystemów.

Co to jest kompensacja bioróżnorodności?

Zgodnie z artykułem 3, punkt 8, ustawy Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r., kompensacja przyrodnicza jest to sposób na łagodzenie negatywnych skutków rozwoju na środowisko i zapewnienie ochrony różnorodności biologicznej. Kompensacja bioróżnorodności ma na celu przywrócenie równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia (np. budowa dróg i zachowanie walorów krajobrazowych). 

Główną przyczyną jest utrata siedlisk, czyli niszczenie przez człowieka warunków odpowiednich dla życia danych gatunków. Na zagarniętych i przekształconych przez ludzi terenach wiele organizmów nie potrafi się odnaleźć – ukryć się, rozmnażać, ani znaleźć pokarmu. Zagrożenie wynikające z utraty siedliska dotyczy ponad połowy gatunków, które obecnie giną. Na drugim miejscu jest wprowadzanie przez człowieka gatunków pochodzących z innych rejonów geograficznych, tzw. obcych gatunków inwazyjnych, które wypierają gatunki rodzime. Trzecie miejsce na liście przyczyn zajmuje eliminowanie osobników poprzez rybołówstwo, kłusownictwo, myślistwo oraz wycinanie drzew.

torfowisko jako przykad terenu o wysokiej bioróżnorodności
Torfowisko wysokie jako przykład obszaru o wysokiej bioróżnorodności. Fot. Weronika Gąsior

Błędy w sposobach kompensacji przyrodniczych

Często w ramach działań kompensacyjnych zatwierdza się plany, które nie mają związku z rzeczywistym wynagradzaniem strat poniesionych przez konkretne gatunki lub siedliska w wyniku inwestycji. Zdarza się również, że takie działania mogą stanowić zagrożenie dla innych cennych ekosystemów.

Przykładem są chociażby ule dla pszczół zakładane na dachach budynków. Owady nie mają tam odpowiednich warunków do życia. Brakuje tam roślin tworzących bazę pokarmową, a temperatura na dachu jest za wysoka. Możemy wyobrazić sobie przebywanie w środku lata na wybetonowanym obszarze, a na dodatek w ulu. Pszczoły umierają z powodu zbyt wysokiej temperatury. Później czasie człowiek na nowo wypuszcza kolejną kolonię i sytuacja niestety ma szansę się powtórzyć. Można również spotkać się z miodem pochodzącym właśnie z „podniebnych” uli, często w ramach promocji tych „dobrych” praktyk.

zakładanie łąki kwietnej między ruchliwymi ulicami to zły przykład wsparcia bioróżnorodności
Próba wsparcia bioróżnorodności poprzez wysianie łąki kwietnej na pasie zieleni między dwiema ruchliwymi ulicami. Obszar zostaje zmieniony z myślą troski o przyrodę, a w rzeczywistości staje się pułapką ekologiczną dla owadów. Źródło: ZZM Kraków.

Co można kompensować?

Oddziaływanie na środowisko. Celem jest minimalizacja negatywnych skutków ingerencji w ekosystemy oraz przywracanie ich funkcji. Skuteczna kompensacja powinna być dostosowana do skali i charakteru strat, by zapewnić długoterminową ochronę przyrody.

Sposoby realizacji kompensacji przyrodniczej

Przywrócenie bioróżnorodności realizuje się na dwa możliwe sposoby:

  • Kompensacja ekwiwalentna (in-kind, like-for-like) – działania kompensacyjne realizowane w tym samym regionie biogeograficznym, w którym nastąpi utrata bioróżnorodności. Dotyczące tych samych gatunków lub siedlisk.
  • Kompensacja nieekwiwalentna (out-of-kind) – działania realizowane w innym regionie i dotyczące innych gatunków lub siedlisk.

Metody kompensacji przyrodniczej

  • Odbudowa siedlisk – przywracanie terenów podmokłych; sadzenie rodzimej roślinności – zapewnienie pożywienia i schronienie dla rodzimej fauny; usuwanie gatunków inwazyjnych – umożliwia ochronę rodzimej fauny i flory; tworzenie mikrosiedlisk – wprowadzenie martwego drewna, utworzenie lapidarium, sadzawek.
  • Reintrodukcja gatunków – Reintrodukcja gatunków to proces ponownego wprowadzenia do ekosystemu organizmów, które wcześniej występowały na danym obszarze, ale wyginęły lokalnie na skutek działalności człowieka lub zmian środowiskowych. W Polsce takie działania dotyczyły np. populacji rysia, czy żółwia błotnego.
  • Ustanawianie obszarów chronionych – jedna z najczęściej stosowanych form kompensacji bioróżnorodności. Ma na celu zrekompensowanie strat wynikających z działalności człowieka. Polega na wyznaczaniu terenów o wysokiej wartości ekologicznej, gdzie ogranicza się lub całkowicie zakazuje ingerencji człowieka. Obszary te mogą przyjmować różne formy, takie jak rezerwaty przyrody, parki narodowe czy obszary Natura 2000.
  • Tworzenie zielonych korytarzy, przejść dla zwierząt – są to pasy roślinności łączące odizolowane obszary przyrodnicze, umożliwiające migrację gatunków i odbudowę połączeń ekologicznych. Stanowią skuteczny sposób kompensacji strat bioróżnorodności spowodowanych przez infrastrukturę, urbanizację czy rolnictwo. Przykładem są np. przejścia dla zwierząt. Dzięki nim ogranicza się fragmentację siedlisk, poprawia warunki życia wielu gatunków i wzmacnia spójność ekosystemów. Tworzenie zielonych korytarzy to kluczowy element rekompensowania szkód środowiskowych i długoterminowej ochrony przyrody.
  • Tworzenie stref buforowych – Strefy buforowe to obszary przejściowe chroniące ekosystemy przed wpływem działalności człowieka. Mogą mieć formę pasów leśnych, roślinności filtrującej czy ekstensywnych upraw wokół terenów chronionych. Ograniczają degradację siedlisk, wspierają migrację gatunków i stabilizują warunki ekologiczne, stanowiąc skuteczną formę kompensacji bioróżnorodności.
budowa zastawek na ciekach na obszarze torfowisk
Realizacja zabiegów czynnej ochrony (na zdjęciu budowa zastawek) cennych siedlisk mokradłowych w rezerwacie Bór na Czerwonem w Nowym Targu. Źródło: Fundacja Przyroda i Człowiek.

Problemy związane ze strategią kompensacji

  • Niejasność dotycząca tego, co powinno być uznane za offset kompensacyjny,
  • Brak precyzyjnych kryteriów określających, w jakim stopniu kompensacja powinna równoważyć utraconą bioróżnorodność,
  • Niepewność co do okresu, przez jaki kompensacja powinna obowiązywać,
  • Brak jasnych zasad dotyczących zarządzania ryzykiem w przypadku niepowodzenia działań kompensacyjnych.

Bibliografia:

  1. Adynkiewicz-Piragas, M. 2008. Kompensacja negatywnego oddziaływania budowli hydrotechnicznych na ekosystemy rzeczne. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich.
  2. Piekut, K., Pawluśkiewicz, B. 2015. Problemy kompensacji przyrodniczej na obszarach Natura 2000 w procesie inwestycyjnym. Nauka Przyroda Technologie.
  3. Szramka, M., Zębek, E. 2013. Ograniczenia realizacji przedsięwzięć na obszarach Natura 2000. Studia Prawnoustrojowe.
  4. Michajłow, U., Radko, M. 2008. Realizacja inwestycji a sieć Natura 2000 – działania minimalizujące.