Bożodrzew gruczołowaty - inwazyjny gatunek w Polsce

Jednym z formalnych działań mających na celu ograniczenie rozprzestrzeniania się bożodrzewu gruczołowatego było wprowadzenie Rozporządzenia Ministra Środowiska z 9 września 2011 r. (Dz.U. 2011 nr 210 poz. 1260), dotyczącego listy obcych gatunków roślin i zwierząt, które mogą stanowić zagrożenie dla rodzimych gatunków lub siedlisk przyrodniczych w przypadku uwolnienia do środowiska. Bożodrzew znalazł się na tej liście, co zakazuje sprzedaży jego sadzonek oraz wykorzystywania go do nasadzeń na terenach zieleni miejskiej, czy terenach przydomowych. Jednak stopień przestrzegania tego rozporządzenia pozostaje trudny do oceny.

Skąd bożodrzew w Polsce?

Naturalny zasięg występowania obejmuje wschodnie obszary Chin oraz północny Wietnam, gdzie stanowi część nadrzecznych lasów liściastych.

Bożodrzew gruczołowaty pojawił się w Polsce na początku XIX wieku jako drzewo ozdobne, początkowo uprawiane w ogrodach botanicznych i dendrologicznych. W XX wieku zaczęto go sadzić na terenach zieleni miejskiej, co przyczyniło się do jego rozprzestrzeniania. Pierwsze obserwacje pochodzą z Wrocławia i Berlina, skąd gatunek rozprzestrzenił się na inne miasta w Polsce. Choć obecnie nie jest szeroko sadzony, nadal można go znaleźć w ogrodach botanicznych czy zoologicznych, arboretach oraz na terenach zieleni miejskiej, takich jak parki i skwery. Jest również utrzymywany w ogrodach przydomowych i działkowych.

*Liście i owoce bożodrzewu gruczołowatego. Źródło: Wikipedia*

Czym jest bożodrzew gruczołowaty?

Jest to drzewo osiągające wysokość 20–30 (czasem do 33) metrów i średnicę pnia do 1 metra. Charakteryzuje się szybkim tempem wzrostu, szczególnie w pierwszych latach, kiedy może przyrastać nawet 2–3 metry rocznie. Maksymalny wiek drzewa wynosi 80–120 lat w Chinach, podczas gdy w Europie żyje znacznie krócej. Posiada szeroką, rozłożystą koronę, a pień często rozwidla się tuż przy powierzchni ziemi. Kora drzewa jest jasnoszara, z płytkimi, podłużnymi spękaniami. Jednoroczne pędy są grube, z różowawym, gąbczastym rdzeniem widocznym na przekroju. Na ich powierzchni, w odcieniach żółtawobrązowych lub oliwkowych, występują blizny liściowe, przetchlinki oraz gęsto rozmieszczone, delikatne włoski.

Cechy – charakterystyka, sposób rozmnażania i przystosowania

Bożodrzew gruczołowaty rozmnaża się na dwa sposoby: przez nasiona oraz przez odrosty z korzeni i pędów. Już w wieku około 5 lat drzewo może wytwarzać nasiona. Dorosłe drzewo produkuje ponad 200-300 tysięcy nasion z charakterystycznymi skrzydełkami, które łącznie potrafią ważyć kilka ton! Nasiona te są przenoszone przez wiatr na krótkie odległości oraz przez wodę na większe dystanse.
Roślina ta ma wyjątkową zdolność do regeneracji, co pozwala na tworzenie osobników klonalnych poprzez wytwarzanie odrostów. Odrosty te powstają zarówno w strefie korzeniowej, jak i w przyziemnych partiach pnia.
Niska temperatura powietrza i długie zimy stanowią niekorzystny czynnik dla rozwoju bożodrzewu w początkowych fazach jego wzrostu.

Miejsca występowania

Jest to roślina preferująca stanowiska dobrze oświetlone i ciepłe. Jest umiarkowanie wilgociolubna, zasadolubna oraz wymagająca stosunkowo żyznej gleby. Toleruje także umiarkowane zasolenie podłoża. Jest gatunkiem zdolnym do zasiedlania siedlisk o silnym, a nawet bardzo silnym stopniu przekształcenia.

W Polsce bożodrzew rozprzestrzenia się głównie na terenach zurbanizowanych, zwłaszcza w dużych miastach (m.in. Wrocław). Występuje w różnorodnych miejskich siedliskach ruderalnych, takich jak pobocza dróg, place, gruzowiska, okolice ogrodzeń, szczeliny między płytami chodnikowymi, u podstawy murów, na parkingach śródmiejskich, torowiskach i placach rozładunkowych. Można go również spotkać w żywopłotach i na zieleńcach, a rzadziej w parkach miejskich.

Bożodrzew gruczołowaty (Ailanthus altissima) a sumak octowiec (Rhus typhina)

*Liście i skrzydlaki bożodrzewu gruczołowatego. Źródło: Wikipedia*

Bożodrzew gruczołowaty (Ailanthus altissima), widoczny po lewej i sumak octowiec (Rhus typhina), widoczny po prawej, są podobne ze względu na pierzaste liście, ale różnią się wieloma cechami. Bożodrzew osiąga większe rozmiary (do 30 m), ma duże liście z gruczołkami u nasady listków i jasnoszarą, spękaną korę. Sumak jest mniejszy (do 8 m), ma liście z piłkowanymi brzegami, bez gruczołków, a jego młode pędy są pokryte rdzawymi włoskami. Bożodrzew wytwarza skrzydlaki, a sumak – czerwone, gęste owocostany.

Jak bożodrzew gruczołowaty wpływa na środowisko naturalne w Polsce?

Rozwój inwazji bożodrzewu związany jest z trzema głównymi czynnikami. Pierwszym z nich jest coraz częstsze wprowadzanie tego drzewa do uprawy w miastach, kolejnym powstawanie „miejskich wysp ciepła” wskutek zmian klimatycznych w miastach. Ostatnim z głównych czynników są zmiany makroklimatyczne. Obserwacje z okolic Wrocławia pokazują, że gatunek zaczął zasiedlać nie tylko tereny miejskie, ale także siedliska naturalne, w tym doliny rzek.

Jego szkodliwość jest szczególnie widoczna w miejskich terenach zieleni. Bożodrzew gruczołowaty skutecznie rywalizuje z krzewami i roślinnością zielną o dostęp do światła, wody i soli mineralnych w obrębie swojej korony. Drzewo może stanowić zagrożenie dla obszarów poza miastami, szczególnie w okolicach rzek. Jego nasiona, przenoszone przez wodę, mogą kiełkować w naturalnych zbiorowiskach roślinnych, wpływając na ich skład i strukturę.

Metody zwalczania bożodrzewu gruczołowatego na terenach miejskich i poza nimi

W Polsce nie odnotowano dotąd aktywnych działań mających na celu eliminację gatunku, co oznacza, że problem pozostaje w dużej mierze nierozwiązany. Usunięcie drzewa jest bardzo trudne, szczególnie dlatego, że zwłaszcza w przypadku dużych populacji wymaga to znacznych nakładów pracy i środków. Roślina regeneruje się poprzez odrosty pędowe i korzeniowe (nawet po ścięciu). Nasiona mogą przetrwać w glebie przez kilka lat, tworząc tzw. glebowy bank nasion, które kiełkują w sprzyjających warunkach.

W zwalczaniu bożodrzewu stosuje się różne metody, takie jak usuwanie ręczne, mechaniczne (ścinanie), chemiczne, biologiczne, wypalanie czy wypas. Ręczne usuwanie młodych osobników jest nieskuteczne, ponieważ szybko rozwijają system korzeniowy. Wycinanie pni również prowadzi do odrastania licznych odrostów, co prowadzi do konieczności wielokrotnego powtarzania zabiegów. Podobne skutki powoduje wypalanie. Najskuteczniejsza okazała się kombinacja metod ręcznych, mechanicznych i chemicznych.

Ze względu na wysoką odporność bożodrzewu na różne techniki usuwania konieczny jest stały monitoring i kontrola, aby zapewnić skuteczność działań i zapobiec jego dalszemu rozprzestrzenianiu się. Szczególny uwagę powinno zwracać się na odrosty oraz siewki kiełkujące z nasion zgromadzonych w glebie.

Źródła:

Bąbelewski P. 2006. Charakterystyka populacji bożodrzewu gruczołkowatego (Ailanthus altissima (Mill.) Swingle) we Wrocławiu. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol.: 57-64.
Czekalski, M. 2008. Drzewa mniej znane. Bożodrzew gruczołkowaty. Zieleń Miejska, (2), 28-28.
Babelewski, P. 2007. Rozmieszczenie stanowisk bożodrzewu gruczołkowatego (Ailanthus altissima (Mill.) Swingle) we Wrocławiu w zależności od sposobu użytkowania terenu.
Magdalena, B., Henryk, O., & Andrzej, Z. 2018. Analiza stopnia inwazyjności gatunków obcych w Polsce wraz ze wskazaniem gatunków istotnie zagrażających rodzimej florze i faunie oraz propozycją działań strategicznych w zakresie możliwości ich zwalczania.